Cách sử dụng giọng pha (mixed voice) ở một số diva nổi tiếng

Giọng pha (mixed voice) là một kĩ thuật thanh nhạc cơ bản mà hầu như mọi ca sĩ đại chúng đều phải biết, đặc biệt là các ca sĩ đi theo hướng vocalist. Thuật ngữ này tương đương với passagio trong thanh nhạc cổ điển.

Mixed voice thực chất có liên quan tới nhiều kĩ thuật khác, mấu chốt của nó là cách vận dụng hơi thở (breath control) và đặt đúng vị trí âm thanh (placement). Nói một cách đơn giản nhất, đây là việc sử dụng hợp lí và cân bằng sự chi phối, ảnh hưởng (domination) giữa các tỷ lệ (ratio) head voice (giọng đầu) và chest voice (giọng ngực) để tạo lên những quãng hát giọng thật hoàn hảo nhất. Đi sâu hơn, nó bao gồm rất nhiều công đoạn phức tạp như luyện thở, luyện cơ hoành, luyện trụ âm, chọn vùng cộng hưởng, vị trí thanh quản, khẩu hình, cách đặt lưỡi...

Với mixed voice, ca sĩ sẽ kết hợp được sự cộng hưởng, vị trí âm thanh an toàn của head voice và uy lực, sức rền, mạnh, full của chest voice.

Một ca sĩ mixed voice tốt có thể hát rất đẹp, rất hay ở quãng trung, cận cao và cao. Đồng thời, ca sĩ đó cũng có thể dễ dàng kiểm soát ca khúc và thực hiện nhiều kĩ thuật hoa mĩ khác. Nếu không sử dụng mixed voice sẽ dễ dàng đánh mất cộng hưởng (lack resonance), strain (căng thẳng), sharp, flat, crack note...

Đa số các vocalist và diva trên thế giới cũng như ở Việt Nam đều sử dụng mixed voice trong ca hát. 

Để hiểu mixed voice là gì, trước hết hãy nghe clip sau. Toàn bộ các note cao trong clip là mixed voice.

https://www.youtube.com/watch?v=0MBIK7F7QYk

Nhiều người cho rằng mixed voice và chest voice voice rất khó phân biệt ở quãng trung và cận cao, nhưng chúng có sự khác nhau khá lớn. Hãy nghe màn song ca giữa Uyên Linh và Văn Mai Hương dưới đây.

https://www.youtube.com/watch?v=oW49e3I16L8

Bắt đầu từ 3:54, Văn Mai Hương sử dụng mixed voice để belting, hiệu quả là những note cận cao chắc chắn, vang, nội lực, bắn âm ra ngoài để nổi trên dàn nhạc. Trong khi đó, ở 4:05, Uyên Linh lại sử dụng chest voice hoàn toàn để belting, hậu quả là note không vang, crack và yếu hơn hẳn. Đến 4:25, khi cả hai người cùng belt lên thì Văn Mai Hương hoàn toàn đàn áp Uyên Linh tới mất tiếng nhờ sử dụng mixed voice. Trên thực tế giọng của Uyên Linh có âm lượng lớn hơn và nội lực bẩm sinh hơn Văn Mai Hương, nhưng do không biết cách mixed voice nên cô đã bị Văn Mai Hương lấn lướt.

Để tạo uy lực lớn nhất, độ vang rền, powerful nhất khi sử dụng full mixed voice, các ca sĩ thường chọn mask resonance (vang mặt). Nhiều quan điểm cho rằng, chỉ có mask resonance mới là cách chuẩn nhất để tạo độ rền cho giọng. Vì khi đặt vị trí âm thanh ở vùng mặt nạ (mask), ca sĩ mới có thể belt những note rất cao mà không phải chuyển lên đỉnh trán, tạo nên âm thanh hào sảng, vững chãi như tảng núi. Một số ví dụ về mask resonance như sau.

https://www.youtube.com/watch?v=FTyslKbndvw

(7:06) 

https://www.youtube.com/watch?v=STKkWj2WpWM

(2:55)

Điểm chung ở cả hai ca sĩ trên là sử dụng mask resonance. Bởi vậy, dù ở note cận cao (C5) như Whitney hay cao (F#5) như Aretha cũng đều có uy lực, độ rền và tỏa âm thanh rất lớn. Đặc biệt, mask resonance giúp âm thanh của họ trở nên đầy đặn, tròn trịa dù vẫn đang bắn ra ở note cao.

Nhược điểm của vang mặt là chỉ thuận lợi ở quãng trung và cận cao, lên high note khó khăn hơn, nó đòi hỏi ca sĩ phải có kĩ thuật và sự điều khiển bậc thầy mới lên cao tốt và chuẩn được. Đó là lí do vì sao cùng sử dụng vang mặt nhưng Whitney chỉ thoải mái tới D5 trong khi Patti Labelle có thể vươn tới tận B5 một cách dễ dàng hay Aretha vươn tới F#5 đẹp lỗng lẫy như trong clip trên. Xem clip sau, bạn sẽ thấy Patti dù lên rất cao nhưng vẫn chuẩn xác, uy lực, căng, rền, thoải mái, support nhờ dùng vang mặt.

https://www.youtube.com/watch?v=-kpE6K9L0T4

Cùng đẳng cấp với Patti là Cissy Houston, lên rất cao, tận F#5, G#5 vẫn dùng vang mặt một cách chuẩn mực.

https://www.youtube.com/watch?v=ySZNLzo9Mew

Vang trán sẽ giúp lên cao dễ dàng hơn, nghe bay hơn và đôi khi là thoát hơn nhờ tận dụng điểm vang ở đỉnh trán, nhưng lại khiến giọng bạn mỏng đi, thiếu uy lực và độ dày. Điển hình cho vang trán là Mariah Carey, những note F5, G5 được cô sử dụng rất nhẹ nhàng, êm ái, thanh thoát.

https://www.youtube.com/watch?v=wDLFjWM9GrQ

Tuy nhiên, các note quãng trung của cô lại hơi mỏng, thiếu uy lực, dù đã dùng mic có vang giả lớn. Ví dụ như các note quãng 4 trong clip sau.

https://www.youtube.com/watch?v=NQ1jkC4mvEE

Hay Hồ Quỳnh Hương ở Việt Nam.

https://www.youtube.com/watch?v=SlQaLEWkz0Y

Tôi không cho rằng vang mặt thì rền hơn hay chuẩn hơn vang trán. Sử dụng vị trí vang nào tùy thuộc vào cách hát, dòng nhạc mà ca sĩ lựa chọn. 

Khi nói về mixed voice, người ta thường dùng từ "heady" và "chesty" để nói về cách đặt vị trí âm thanh chưa đúng, cân bằng tỷ lệ chưa chuẩn. Heady là dùng quá nhiều head voice, còn chesty là dùng quá nhiều chest voice. Tôi cho rằng quan điểm này chưa chính xác, việc sử dụng heady hay chesty còn phụ thuộc ở quãng hát của ca sĩ và con đường mà ca sĩ đó lựa chọn, chưa chắc đã là lỗi kĩ thuật. Chẳng hạn, nếu bạn lên một note rất cao tận G5 thì heady là chuyện đương nhiên. Tất nhiên, chesty và heady chắc chắn không phải cách mixed hoàn hảo như việc cân bằng đúng 50/50 nhưng có thể chấp nhận trong tùy trường hợp.

Khi hát chesty, tức là tỷ lệ chest voice chiếm ưu thế quá lớn, bạn sẽ đánh mất độ vang và thoải mái do không tận dụng được sự cộng hưởng từ head voice nhiều hơn. Đặc biệt, nó dễ dẫn tới hiện tượng cao thanh quản, dễ crack, flat. Ví dụ điển hình nhất là Christina Aguilera, dù là một nữ cao và cũng từng mixed tới F5, nhưng do đẩy chest voice quá nhiều mà không cân bằng được với head voice nên đa số F5 của cô bị crack, mất vang, bí và khó kiểm soát, thậm chí bóp nghẹt thanh quản, dẫn tới mất giọng.

https://www.youtube.com/watch?v=cjejJvTI0Dc

(2:33)

Cùng một note F5 với Christina, nhưng Thu Minh nhờ tận dụng được sự cộng hưởng ở head voice nên sustain một cách đầy chắc chắn, vang và âm thanh rất đẹp.

https://www.youtube.com/watch?v=cwCkp_36tgc

3:06

Bản thân Whitney Houston hay Mariah Carey cũng không ít lần bị strain, cao thanh quản, căng thanh quản, mất vang do đẩy chest không quá nhiều.

https://www.youtube.com/watch?v=G2OAnzDAcc4

https://www.youtube.com/watch?v=AwRJOUCvkOM

Tuy nhiên, nếu đẩy nhiều chest trong mức vừa phải, vẫn nằm trong comfort zone (vùng quãng giọng thoải mái), và có sự cân bằng thanh quản, support hơi thở tốt, khẩu hình chính xác, bạn vẫn có thể hát đẹp, vang, rền, open throat. Ngoài một số ít lần bị strain, Whitney và Mariah vẫn hát rất tuyệt và thoải mái dù phần chest voice ở hai người này pha nhiều hơn các ca sĩ khác.

https://www.youtube.com/watch?v=684YKa3W34g

Nhưng nếu pha head voice vào quá nhiều (head domination), bạn sẽ đánh mất đi uy lực và độ dày, chắc chắn ở giọng ngực, khiến âm thanh bị mỏng đi, nghe có cảm giác chói, eo éo, tạm gọi là heady. Chẳng hạn như SoHyang, do pha head quá nhiều dẫn tới heady ở các note trung và cận cao, khiến âm thanh dù có chút vang, không strain, nhưng lại xấu vì mỏng, chói, độ cộng hưởng giảm xuống. Quãng 4 của SoHyang thiếu lực hoàn toàn so với quãng 5, nghe khá nhạt và yếu, trong khi các note C5, D5, Eb5 của cô dù mạnh hơn nhưng lại như có gì đó bọc lại ở âm thanh, khiến nó bị tù lại, không bắn và tỏa ra được nhiều như F5, G5. Người nghe phải thật tinh ý mới nhận ra được điều này nếu không sẽ bị dàn âm thanh với độ vang lớn đánh lừa.

https://www.youtube.com/watch?v=FAfZxlP7TYk

Ở các note từ A4 đến D5 clip trên, Whitney nhờ tận dụng được sức rền của chest voice nên uy lực và hào sảng, powerful hơn SoHyang rất nhiều. Trong khi đó, SoHyang do heady nên âm thanh bị bọc lại, tù lại, thiếu độ rền.

Thậm chí, do việc thiếu support chest voice nên C5 của SoHyang ở 2:42 của clip bị bí lại, không tỏa được ra. Đó là lí do vì sao cô hay bị chê là hát nasal voice nhưng thực tế không phải. SoHyang không hát nasal nhưng việc thiếu support chest voice ở quãng trung và cận cao khiến âm thanh có cảm giác như đang bị bọc lại. dù vẫn vang, ổn định, không strain, chuẩn vị trí thanh quản nhưng độ rền, tỏa và hỗ trợ lực của chest voice không lớn.

Một ví dụ điển hình nhất về việc dùng quá nhiều head voice trong mixed nằm ở 3:21 clip sau. SoHyang belt C#5 như đang lạc tone, nasal (tất nhiên cô không hát nasal), âm thanh bị nghẹt lại, đó là do cô đẩy phần head quá nhiều.

https://www.youtube.com/watch?v=CFtRUSPxcas

Tiếp tục, bắt đầu từ 1:00 tới 1:30, đoạn:

"I don't really need to look

Very much further

I don't want to have to go

Where you don't follow

I will hold it back again

This passion inside

Can't run from myself

There's nowhere to hide"

Tất cả các phần nhả chữ của SoHyang đều thiếu lực, không thoát ra, do cô cố nhiều head để hát mạnh hơn chest voice vốn có của cô, vô tình làm phản tác dụng.

Cũng đoạn đó, hãy nghe thử Whitney từ 1:02 clip sau, bạn sẽ thấy nội lực, rền và chắc, tự nhiên hơn do có sự support chest voice nhiều hơn.

https://www.youtube.com/watch?v=ipQ0fE0MRWQ

Để ý cách bắn note khi nhả chữ của Whitney ở clip sau, bạn sẽ thấy rõ ưu điểm của việc dùng chest domination với một ca sĩ giọng đẹp, khỏe tự nhiên để tạo ra lực hát, độ hào sảng, mạnh nhưng không quá sắc cạnh (không tính giọng xấu, yếu). Việc nhả chữ như vậy giúp người nghe cảm thấy sảng khoái, dễ chịu hơn.

https://www.youtube.com/watch?v=GPejzCKziUU
2:02 (know), 2:10 (know), 3:13 (know)

Nếu bạn nghe quen SoHyang và các vocalist khác, bạn sẽ nhận ra sự khác biệt lớn giữa cô với họ. Tôi không không rõ điểm khác biệt này do âm sắc giọng bẩm sinh hay cách lựa chọn kĩ thuật, nhưng tôi thấy được điều đó. Ở nhiều nữ vocalist như Patti Lablle, Aretha Franklin, Whitney Houston, Lara Fabian, Celine Dion, Mariah Carey..., các note quãng trung và cận cao của họ dù phóng ra rất mạnh nhưng vẫn có sự dàn đều, tràn đầy, như tấm vải lớn phủ quanh tai bạn. Còn ở SoHyang, cũng một kĩ thuật như vậy, chất lượng note tương đương nhau, đều cộng hưởng, chuẩn vị trí âm thanh, nhưng các note đó lại sắc cạnh, nhọn như dao đâm thủng không khí dù có khi cô lên giọng rất nhẹ nhàng, không cần gồng gánh, gân cốt. Tôi vẫn chưa lí giải được điều này, có thể do chest không đủ mạnh nên SoHyang đẩy head domination lớn hơn, cộng thêm âm sắc sáng làm cho các note belt sắc nhọn chứ không tràn đầy? Để mường tượng, hãy cùng nghe note D5 của Celine Dion, Patti Labelle, Lara Fabian và SoHyang trong các clip sau để thấy sự khác biệt.

https://www.youtube.com/watch?v=7OZ5MoUXKgc

4:29

https://www.youtube.com/watch?v=-kpE6K9L0T4
2:42

https://www.youtube.com/watch?v=eHXpNUVEH1U
4:16

https://www.youtube.com/watch?v=5RI-SrFJ2KU

2:32

Ngược lại, do từ F5 trở lên head resonance bắt đầu phát huy uy lực, vào đúng quãng thoải mái, nhất là với giọng nữ, nên việc đẩy vào vị trí head voice dường như có lợi hơn với ca sĩ. Nhờ đó, từ F5 trở nên trong clip sau, SoHyang lại trội hơn hẳn Whitney do cô biết tận dụng lợi thế cộng hưởng của head voice. Whitney do đẩy quá nhiều chest voice nên yếu hơn hẳn và khó khăn trong việc kiểm soát G5, G#5 còn SoHyang lại như hổ mọc cánh. Trái với các note dưới đó, từ G5, SoHyang hát rất rền, vang, độ thoát, tỏa lớn còn Whitney lại như bị nghẹt lại.

https://www.youtube.com/watch?v=FAfZxlP7TYk

Bởi vậy, nhiều ý kiến cho rằng, SoHyang hát chưa đẹp không hẳn vì giọng cô xấu, mà còn do cách hát cô lựa chọn khiến âm thanh hát ra khó mà đẹp được. Rõ ràng, nếu lên từ G5 trở đi, SoHyang hát rất đẹp, đến Whitney cũng không bằng, vì cô hoàn toàn hát đúng cách ở quãng này (bằng cách vận dụng head domination, đẩy mạnh head voice thích hợp cho quãng cao). Nhưng dưới G5, đặc biệt ở quãng trung, cô bắt đầu hát xấu vì cách đẩy head domination không thích hợp với quãng trung và cận cao.

Ngược lại, Whitney hát rất đẹp, vang sảng ở quãng trung và cận cao do chest domination chiếm ưu thế và cô tận dụng được nó. Nhưng từ G5 trở đi, chest domination đi vào bất lợi, không còn thích hợp nên cô lộ rõ nhược điểm.

Chẳng hạn như SoHyang, cô vẫn là một vocalist tuyệt vời và có kĩ thuật tốt. Nhưng, do bẩm sinh là người châu Á, lại gầy yếu và bị bệnh nên chest voice của cô không khỏe, mạnh. Bởi vậy, không thể đòi hỏi cô phải cân bằng đúng chest/head domination ở mọi note. Nếu cân bằng đúng chest/head domination ở quãng cao, chưa chắc SoHyang đã có được những note cao trên G5 uy lực và cũng chưa chắc hát tốt ở quãng trung, cận cao như thế. Có lẽ SoHyang hiểu được lợi thế, nhược điểm của mình nên chọn cách hát head domination ở mọi note để bảo vệ giọng hát và phát triển quãng cao. Đôi khi, chỉ cần mạnh về một thứ là đủ để người khác nhớ đến bạn, không ai là hoàn hảo. SoHyang từng nói cô ngưỡng mộ các ca sĩ hát trầm tốt như Ailee, Hyorin, nhưng họ lại ngưỡng mộ quãng cao của cô. Bởi vậy cô nhận ra mình nên quý trọng những gì mình đang có.

Trong thanh nhạc chính thống, mặc dù cân bằng head/chest domination là chuẩn mực, nhưng đa số mọi người vẫn hướng tới head domination nhiều hơn. Head domination gần với head voice (trong opera) nên nó giúp giữ giọng lâu hơn nhiều so với chest domination. Đa số ca sĩ dùng head domination giữ giọng rất lâu, trong khi các ca sĩ dùng chest domination như Whitney Houston, Mariah Carey, Lara Fabian, Mary.J.Blige... đều mất giọng sớm dù có những người kĩ thuật rất chuẩn mực. Từ đây, ta hiểu thêm vì sao SoHyang lại chọn cách hát head domination (heady) ở mọi note để bảo vệ giọng hát với thể lực không khỏe, bất chấp việc quãng trung và cận cao bị tù lại, xấu đi.

Vậy, tại sao có những người kĩ thuật chuẩn mực như Lara Fabian lại vẫn hướng đến chest domination để rồi mất giọng sớm? Lara được học hàng chục năm theo thanh nhạc chính thống tại nhạc viện Hoàng gia, là một tên tuổi lớn với người nghe nhạc bán cổ điển. Không thể có chuyện cô không biết cách cân bằng chest/head domination khiến chính cô lại bị một số người chê là kĩ thuật chưa chuẩn.

Đơn giản như đã nói, vì chest domination giúp tạo thêm lực, độ rền và chắc khỏe cho giọng hát. Nhờ đó mà Lara dù là một nữ cao trữ tình nhưng lại sở hữu các note belt quãng trung và cận cao dày, uy lực, mạnh mẽ hơn hẳn các nữ cao trữ tình khác, không thua giọng spinto soprano nào, đến mức nó trở thành thương hiệu, dấu ấn riêng của cô. Hẳn là Lara hiểu được cái giá phải trả cho cách hát này là mất giọng sớm, nhưng cô bất chấp để đánh đổi lấy một dấu ấn riêng trong sự nghiệp của mình. 

https://www.youtube.com/watch?v=7ON0iKXVUPw

Giống với Lara, Whitney chắc chắn thừa hiểu tác hại của việc dùng chest domination, vì mẹ cô là Cissy Houston đã giữ giọng rất lâu nhờ cân bằng tốt head/chest domination. Nhưng Whitney vẫn bất chấp việc mất giọng để đổi lấy một dấu ấn tên tuổi riêng. Giờ đây, nhắc tới Whitney là nhắc tới quãng giọng ngực khỏe khoắn, đẹp và dày của cô, cái mà rất ít ca sĩ có được.

Chẳng hạn, nhờ cách hát chest domination nên vị trí âm thanh của Whitney vô cùng đặc biệt, nó được phát ra trong lúc hát gần như lúc nói, mang lại thứ âm sắc tự nhiên nhất. Đó chính là điều làm cho các bậc thầy kĩ thuật dù cố gắng đến đâu cũng không thể nhái lại giọng cô. 

Whitney có thể belt lên cao mà không cần chuyển vị trí âm thanh sang khoang khác để lên note như các ca sĩ khác, cảm tưởng như cô đang nói lyric chứ ko phải hát, Làm được điều này là cực kì khó. Hãy thử xem những ca sĩ đã từng hát I will always love you, chỗ "and I will..." là chest voice mà chữ "love" đã phải chuyển lên vòm trên để hát, nhưng Whitney thì không cần làm điều đó.

https://www.youtube.com/watch?v=D8M4lVOdWww

Một ví dụ khác là trong ca khúc Run to you, để hát được đoạn "cant you see what hurting me" (0:52), ca sĩ Leanna Michelle đã phải đồi vị trí âm thanh và dùng hơi để phóng ra, trong khi Whitney hát một câu đó không hề đổi ví trí âm thanh mà vẫn rõ ràng sắc nét, nghe ngỡ như là không có gì.

https://www.youtube.com/watch?v=q2_0XDwfEoE

Có thể nói, với Whitney, hát một bài từ đầu đến cuối mà phải đổi vị trí âm thanh rất ít. Thông thường, nếu muốn âm thanh sâu thì phải đổi vị trí âm thanh lên khoang trên, nghe sẽ dày và hút hơn, nhưng với chest domination, Whitney hoàn toàn làm được mà không cần đổi lên. Các ca sĩ cover nhạc Whitney, một là hát gống gánh cho dày lên (kiểu các ca sĩ da màu), hai là dùng bạch thanh. Nếu hát gồng gánh thì nghe mệt mỏi, nặng nề, còn nếu bạch thanh thì chua, mỏng, thiếu lực. Còn Whitney nhờ chest domination lại hát tự nhiên, không gồng gánh, cũng không bạch thanh. Hãy để ý kĩ, Whitney belting đoạn "and I" cao trào đầu tiên hoàn toàn bằng giọng ngực, đoạn đầu còn không hề có ngân rung, nhưng vô cùng dày, vang và mượt. Để giữ một legato không có ngân rung dài như thế cần một làn hơi khỏe và khả năng kiểm soát tốt, lại có độ vang lớn, độ sâu thẳm thì không còn là vấn đề của kĩ thuật nữa, mà phụ thuộc rất nhiều vào tố chất bẩm sinh.

Nhưng tất nhiên, không phải ai cũng có thể đánh đổi để có được dấu ấn đó, cần phải dựa vào chính tố chất bẩm sinh, hiểu những gì mình có để phát huy. Lara Fabian phải có sẵn màu giọng tối, Whitney Houston phải có sẵn chất giọng vàng, dày bẩm sinh thì họ mới dựa vào đó để phát huy chest domination. Ngược lại, giọng mỏng quãng trung và yếu chest voice như SoHyang mà cố đẩy chest domination sẽ càng xấu, yếu và hại giọng nhưng lại phát huy được ở head domination trên quãng cao nên đẩy head domination là lựa chọn hoàn hảo với cô. 

Từ tất cả những dẫn chứng, phân tích trên, chúng ta hiểu vì sao cùng một nền tảng kĩ thuật, nhưng ca sĩ này chọn cách hát này, có ưu/nhược điểm này, ca sĩ kia lại chọn cách hát kia, có ưu/nhược điểm kia, Đơn giản vì mỗi ca sĩ có một tố chất bẩm sinh khác nhau và họ sẽ tự tìm lấy con đường riêng để phát huy được tố chất đó cũng như hạn chế nhược điểm của mình. Một ca sĩ thành công là người biết hiểu chính giọng hát của mình để tìm cách phát triển nó. Đây là vấn đề thuộc tư duy và cách nhận thức của ca sĩ, chứ không phải so xem ai chuẩn kĩ thuật hơn.

Bởi vậy khi học thanh nhạc, người giảng viên giỏi trước khi giảng dạy sẽ tìm hiểu kĩ về học viên của họ qua các bài luyện thanh, xướng âm, rồi sau đó mới áp dụng phương pháp cho từng học viên, chứ không phải bê nguyên một giáo án cho hàng chục học viên. Đó là lí do vì sao nhiều ca sĩ thành công là những ca sĩ tìm học với huấn luyện viên riêng của họ chứ không phải tới trường lớp để học theo mẫu chung.

_Đức Long_

Hải Phòng ngày 21 tháng 11 năm 2015